Førestill deg ein gutunge i Halden på 1950-talet, sonen til arbeidsfolk og dottersonen til ein piperøykande storlesar.
Enno er det ei stund til guten skal byrje på skulen, men han kjenner kunnskapstørsten verke i kroppen, så der ligg han på ein sofa i daglegstova, på arma til bestefar.
Bestefar røyker karva blad og les, og piperøyken stig opp mot taket saman med orda til den amerikanske forfattaren James Fenimore Cooper, kan hende frå eventyrromanen Den siste mohikanar. Det som er sikkert, er at den unge Ivar Bråten følgjer svoltent med.
– Eg blei ein storlesar, eg også, først og fremst fordi eg ville lære. Gjennom lesinga fann eg svar på alt eg lurte på, fortel professor emeritus Ivar Bråten ved Institutt for pedagogikk.
Slik gjekk det til at Bråten blei den første i sin familie som tok høgare utdanning, eller det amerikanarane kallar ein first gen student. I dag er han ein internasjonal pioner innan multitekstforståing. Han er også av den sjeldne sorten lesarar som klarer å konsentrere seg om ein og same tekst i timevis, til og med i dagevis.
I dette eksklusive intervjuet snakkar vi med Bråten om langlesinga som er i ferd med å forsvinne og kvifor det er viktig å forstå det vi les.
Overflatisk lesing som mental vane
Medan du les denne korte artikkelen, vert du truleg samstundes pepra med vibrasjonar, pling og melodiar frå informasjonskjelder av varierande kvalitet som prøvar å fange merksemda di. Korleis handterer du datamengda du heile tida vert utsett for? Ikkje så bra, skal vi tru Bråten.
– Måten vi relaterer oss til digitale tekstar og digitale kjelder på, ved at vi ofte klikkar og skrollar oss gjennom nyheitssider, underhaldningssider og sosiale media, blir til ein mental vane, fortel han.
Og den vanen, eller uvanen, overfører vi til lesinga av meir komplekse tekstar som krev meir konsentrasjon. Kva er så problemet med det?
– Digitaliseringsprosessen er ein genuin trussel mot lesinga.
Bråten meiner at å meistre kritisk kjeldevurdering og forståing av mangfaldige og ofte motstridande kjelder er ein evne demokratiet er avhengig av for å fungere.
– For å kunne delta aktivt, er det ein føresetnad at vi kan lese ulike tekstar med same tema og ikkje minst vurdere truverdet i kjeldene, seier han.
Slik kritisk lesing vil hjelpe oss å forstå kva og kven vi kan stole på og korleis vi kan unngå å bli forført av feilinformasjon.
– På ei anna side er verda fragmentarisk og flyktig. Kanskje er det langlesarane som i framtida får problem med å relatere seg til verda slik ho er? seier Bråten.
– Mylderet av samtalar om lesing er bra
Vinteren 2023, når vi speler inn denne episoden av Universitetsplassen, er vi vitne til fleire debattar i media om lesing.
Ein handlar om pÃ¥ den ³¾Ã¥ten BrÃ¥ten trur er bra for samfunnet: langt, samanhengande og kjeldekritisk. Særleg strevar dei med Ã¥ vurdere truverdet til webtekstar.
Ein annan debatt handlar om , som fleire professorar hevdar heller vil lytte til av førelesingar, gjerne i høgt tempo, .
Vi snakkar også om for å lære dei å lese tidleg, om og om teknogigantanes makt over evna vår til å fokusere.
– Det er viktige spørs³¾Ã¥l som vert reist, seier BrÃ¥ten. – Digitaliseringsprosessen er ein genuin trussel mot lesinga. Studentar sine leseevner og ikkje minst vilje til Ã¥ investere tid og innsats i lesing, har endra seg og er i endring. PÃ¥ ei anna side: Dei ser ut til Ã¥ lese meir ³¾Ã¥lretta.
Forskaranes forskar
BrÃ¥ten har arbeidd som forskar i pedagogisk psykologi her ved Universitetet i ̽»¨¾«Ñ¡ sidan 1987. I 2022 blei han innlemma i American Educational Research Association (AERA), ein av dei tyngste forskingsorganisasjonane i utdanningsfeltet.
For eit par år sidan hamna han på den prestisjetunge Stanford-lista over verdas 2% mest siterte forskarar, uansett fagfelt. Bråten har alltid sett på seg sjølv som ein forskaranes forskar framfor ein offentlegheitas forskar.
Kva meir ³¾Ã¥ til for Ã¥ vere i forskingsfronten?
– Eit liv, svarar han; – engasjement og uthald. Eg har to veker ferie kvart år, men eg skrur aldri heilt av, eg har alltid kontakt med andre forskarar rundt om i verda som eg samarbeider med og er alltid aktivt tenkande.
Han synest spørs³¾Ã¥let vi stiller om kva det gir han Ã¥ vere sÃ¥ dedikert, er merkeleg.
– Forskinga mi er meg, det er identiteten min, seier han.
Å kritisk ignorere for å fokusere
Bråten forskar blant anna på konsentrasjon under lesing, leseforståing og multitekstforståing. Han er ikkje i tvil om at konsentrasjonen vår under lesing er truga.
– Det er sÃ¥ mykje som stel merksemda vÃ¥r, ting vi rett og slett ³¾Ã¥ ignorere for Ã¥ spare merksemda til det som er mest vesentleg. Kritisk ignorering, kan vi kalle det. Vi ³¾Ã¥ ta ansvar for Ã¥ ignorere det vi ikkje synes det er verd Ã¥ bruke merksemd pÃ¥, seier han.
Dette er ifølgje forskaren eit kulturelt problem, men likevel oppmodar han den enkelte til Ã¥ sjølv ta ansvar for Ã¥ skjerme seg mot bombardementet av informasjon, vise ³¾Ã¥tehald.
– Vi ³¾Ã¥ ikkje alltid respondere pÃ¥ sekundet.
– Vi ³¾Ã¥ ta oss sjølv i nakken og ikkje klikke pÃ¥ alt berre fordi det er lett tilgjengeleg, seier han.
Til dømes kan vi skjerme fokuset vårt ved å skru av meldingar som poppar opp på skjermen medan vi arbeider og slutte å handsame alle meldingar vi får som brannalarmar som krev beinveges handling.
– Vi ³¾Ã¥ ikkje alltid respondere pÃ¥ sekundet, minner han om.
– Den gode lesaren finst ikkje
Kva meiner Bråten kjenneteiknar ein god lesar?
– Ein god lesar, i heilt generell forstand, finst ikkje. Like leis er aldri ein lesestrategi per definisjon god, men fleksibel. Ein kvar «god lesar» vil ha problem med mange typar tekster, seier han.
Lesing er til dømes krevjande når vi manglar bakgrunnskunnskap om det vi les om.
– Hadde du lagt ei strikkeoppskrift framfor mange av dei vitskaplege tilsette her ved universitetet, ville dei vore heilt hjelpelause. Den viktigaste faktoren for å forstå det du les, er kva du allereie veit om det du les, seier Bråten, men skundar seg å legge til:
– Du blir ikkje ein god lesar utan å lese.
Les meir:
Langlesing: (ResearchGate)
Mellomlesing: (Institutt for pedagogikk)